Nederlands:Carly Wijs (Q155010)

Carly Wijs (°1966) is actrice, regisseur en schrijfster. Ze speelde in talrijke films, televisieseries en theatervoorstellingen en schreef verschillende theaterstukken die ze zelf regisseerde. Naast haar activiteiten in het theater geeft ze les aan de theaterschool RITCS en aan de dansschool P.A.R.T.S., beide in Brussel. Inmiddels heeft ze haar eerste roman geschreven, Het twijfelexperiment (2016), een titel die meteen ook een onderliggende thematiek van haar theaterwerk blootlegt: de spanning tussen realiteit en verbeelding en de soms dunne lijn tussen de echte werkelijkheid en een geconstrueerde versie ervan. Haar beste werk schreef Carly Wijs voor het jeugdtheater. In stukken als WIJ/ZIJ (2016) en Show (2017) schuwt ze geen onderwerpen die complex of moeilijk verteerbaar kunnen zijn voor een jong publiek - zoals het seksuele ontwaken of het overleven van een gewelddadig trauma - maar slaagt ze er juist in deze te behandelen met de nodige humor, suggestiviteit, knipogen en ambiguïteiten.

Lagen der werkelijkheid

De titel van haar roman vat de onderliggende thematiek van haar werk als schrijver goed samen. Het twijfelexperiment is een verhaal over het meisje Vicky dat met een zelfbedacht onderzoek probeert te achterhalen of haar gehandicapte zus wel echt gehandicapt is. Eigenlijk wil Vicky niets anders dan dat haar zus op een dag zegt dat er niks aan de hand is en dat hun gezin een heel normaal gezin is. De titel van het verhaal verwijst uiteraard naar de methodische twijfel van de Franse filosoof Descartes, waarmee Vicky in haar gedachten nachtelijke gesprekken voert. Die spanning tussen realiteit en verbeelding en de soms dunne lijn tussen de feitelijke werkelijkheid en de geconstrueerde werkelijkheid zijn belangrijke thema’s in haar theaterwerk. Ook de lichtheid van toon en speelse manier van vertellen die de roman kenmerkt vinden we terug in haar stukken.

Wijs’ toneelteksten komen steeds tot stand in een concrete theatercontext en vaak in samenwerking met anderen. In 2003 werkte ze samen met een aantal collega-acteurs aan Ca va!, gebaseerd op teksten van de Russische dichter Vladimir Majakovski. Met Ryszard Turbiasz maakte ze in 2004 de voorstelling Wat is denken?, gebaseerd op de biografie, de dagboeken en de liefdesbrieven van twee van de meest invloedrijke filosofen van de twintigste eeuw: Martin Heidegger en Hannah Arendt. De tekst focust vooral op het perspectief van Hannah Arendt en gaat over hoe denken en voelen, filosoferen en leven met elkaar verbonden zijn. In 2007 schreef ze samen met de Nederlandse fotograaf Hans Aarsman, die op een bepaald ogenblik in zijn carrière besloot om geen foto’s meer te maken, de monoloog Niemand kan het. In de vorm van een lezing gaat een fotografe in op de vraag waarom we foto’s maken, waarom we de werkelijkheid willen vastleggen terwijl we ze misschien niet eens gezien hebben? Zien we wel wat we zien? Niemand kan het is een ironische oefening in de (on)mogelijkheid van het zien.

F=ma (2010) is gebaseerd op de roman Maannacht (1985) van de Albanese schrijver Ismail Kadare. Marianne, een jonge aantrekkelijke vrouw, wordt door de roddel, de beschuldigingen en de verdachtmakingen van haar collega’s in diskrediet gebracht. Ze wordt afgeschilderd als een immorele vrouw. Omdat Marianne zelf niet reageert tegen die aantijgingen, laadt ze steeds meer verdenking op zich. Op een bepaald ogenblik draagt zelfs de verdediging door haar vrienden bij tot haar isolement. Haar val is onvermijdelijk, hoewel geen enkele beschuldiging waar is. Toen de roman verscheen, werd hij in het toen nog communistische Albanië onmiddellijk verboden. De overeenkomsten met het wantrouwige en manipulatieve politieke regime waren blijkbaar te duidelijk. In haar bewerking is Carly Wijs consequent. Marianne komt zelf niet aan het woord. Er wordt steeds over haar gesproken. Wijs laat de vertelling van Kadare zoveel mogelijk intact. Ze herschrijft het boek niet tot dialogen, maar laat doorheen de vertelling verschillende stemmen klinken en creëert daardoor ook ruimte voor meer beschouwende passages. De theatertekst toont de haast kafkaiaanse werking van geruchten die een eigen leven gaan leiden en door niets meer kunnen worden weerlegd. De roddels en verdachtmakingen creëren een nieuwe parallelle werkelijkheid waarin alles wat Marianne zegt of doet verkeerd wordt geïnterpreteerd. De titel verwijst naar de Tweede Wet van Newton die zegt dat een voorwerp in rust in beweging zal komen als er een kracht op inwerkt en dat de snelheid ervan zal toenemen naarmate die kracht groter wordt. En dat is precies wat er met de roddels over Marianne gebeurt… Opnieuw stelt Carly Wijs de vraag naar het statuut van de werkelijkheid.

‘Onbespreekbaarheid’

Haar beste werk schreef Carly Wijs voor het jeugdtheater. Daarbij schuwt ze gevoelige en moeilijk bespreekbare onderwerpen niet. Voor de jeugdtheatertekst WIJ/ZIJ (2014) baseerde Carly Wijs zich op de dramatische gebeurtenissen in Beslan (Oost-Ossetië) waar Tsjetsjeense terroristen in 2004 een lagere school aanvielen. De gijzeling en de reactie van Russische speciale eenheden kostten bijna driehonderdvijftig levens, waaronder vele tientallen kinderen. Het is een allesbehalve makkelijk onderwerp voor kinderen vanaf 9 jaar. Het is precies die vermeende ‘onbespreekbaarheid’ die voor Carly Wijs het uitgangspunt geworden is. Concrete Inspiratiebron voor de voorstelling was de BBC-documentaire Children of Beslan. Wijs zegt getroffen te zijn door de afstandelijkheid waarmee kinderen spreken over wat ze hebben meegemaakt en over de verbeelding die ze hadden om zich een oplossing voor de gruwelijke situatie voor te stellen. Die twee elementen – de afstandelijke, feitelijke beschrijving en de verbeelding – gebruikt de schrijfster om haar tekst op te bouwen. Aan het woord zijn een jongen en een meisje die nu eens samen dan weer apart een aantal momenten uit het gijzelingsdrama vertellen. Ze zijn het niet over alle details eens. Zo tekenen ze beiden een andere plattegrond van de school en duiden ze andere plekken aan wanneer ze verwijzen naar bepaalde plaatsen. WIJ/ZIJ is geen relaas van een afschuwelijk drama, maar vertelt over de compleet eigen manier waarop kinderen extreme situaties tot zich nemen. Nuchter en humorvol plaatst WIJ/ZIJ de blik van een jongen en een meisje tegenover die van volwassenen. Met de titel verwijst Carly Wijs naar de zwartwit-logica die de wereldpolitiek beheerst en verantwoordelijk is voor veel haat en geweld. Haar stuk is voor een deel ook een kritiek op de manier waarop de media van gebeurtenissen een ideologisch hapklaar verhaal maken.

Hoe ongrijpbaar en hoe dwingend tegelijk de werkelijkheid kan zijn, wordt duidelijk in de installatie-performance Yes (2014), gebaseerd op Exiles, het enige toneelstuk dat James Joyce schreef. De installatie-performance werd getoond in een museum voor moderne kunst.  De tekst was een integraal onderdeel van de installatie waarin hij live werd gebracht. Begeleid door de film Monologue Intérieur van de Nederlandse kunstenares Marijke van Warmerdam speelden de acteurs in een loop van de opening tot de sluiting van een museumdag. Centraal staat de intrige tussen een echtpaar en hun minnaar en maîtresse. Yes is een reflectie op de moderne mens en zijn eigentijdse invulling van wat relaties zijn: hoofdpersonage Richard stimuleert zijn vrouw tot een open relatie en dwingt haar zelfs tot het nemen van een minnaar, echter vooral opdat hijzelf zijn gang zou kunnen gaan.

In Show (2017), een jeugdvoorstelling voor 10+, behandelt Wijs een onderwerp dat, ondanks de openheid van de moderne opvoeding, nog steeds gevoelig ligt, zowel bij ouders als in het onderwijs: het seksuele ontwaken. We leven in een maatschappij die jongeren via het internet al vroeg in contact laat komen met expliciet pornografisch materiaal, maar die nog steeds geen manier gevonden heeft om met jongeren over seks te communiceren. Show focust expliciet op het kwetsbare, onzekere maar ook ‘magische’ moment van die ontdekking. Via de confrontatie tussen een jonge goochelaar en een jonge danseres die audities komt doen voor de show, wordt dit gevoelige onderwerp op een speelse, humoristische wijze behandeld. De goochelshow zit vol met metaforen over verliefdheid, het opspelen van de hormonen, verlangen,… Wijs vermengt op een ingenieuze manier dialoog en vertelling: ze laat zowel de goochelaar als de danseres in dezelfde zin niet alleen tegen elkaar maar ook over elkaar praten, zoals in volgend fragment waarin het pubermeisje al over een huwelijk begint te dromen:

Danseres: Ik weet nu zeker dat we gaan trouwen of dat andere waarvan ik niet op het woord kan komen, en zeg; ja hé… 
Goochelaar: Ik leg uit wat ik bedoel met dat we zo goed kunnen praten, want ik wil heel graag dat ze me begrijpt en zeg; Dat kan niet iedereen. 
Danseres: Opeens denk ik; later wil ik zes kinderen en zeg; Nee, dat is echt uniek.

Deze techniek maakt het mogelijk om het verschil tussen denken en voelen enerzijds en spreken en uitdrukken anderzijds te tonen, maar creëert ook ruimte voor humor, suggestiviteit, knipoogjes en dubbelzinnigheden. Ook hier wordt een spel gespeeld met verschillende lagen van de werkelijkheid. Show brengt alle kwaliteiten van Carly Wijs’ teksten samen: een ernstig thema dat op een speelse manier behandeld wordt. Speels in de zin van ‘licht’, maar ook in de zin van ‘mogelijkheden voor het spel aanreikend’.

Geschreven door Erwin Jans 

Erwin Jans werkt momenteel als dramaturg bij Toneelhuis in Antwerpen. Hij geeft les over theater en drama aan de Artesis Hogeschool Antwerpen, waar hij ook onderzoek doet naar de geschiedenis van de dramaturgische tekst. Hij schrijft geregeld over literatuur, theater en cultuur. Hij publiceerde o.a. Interculturele intoxicaties. Over kunst, cultuur en verschil (2006) en was co-redacteur van Hotel New Flandres (2008), een bloemlezing van naoorlogse Vlaamse poëzie. Samen met Eric Clemens schreef hij het essay Democratie onder vragen (2010), dat ook in het Frans verscheen. in 2017 publiceerde hij een anthologie van het theaterwerk door de Vlaamse toneelschrijver en regisseur Tone Brulin.  

BIBLIOGRAFIE

• Ça va. (2003) – in samenwerking met Rysiek Turbiasz, Gunter Lesage en Robby Cleieren
• Wat is denken (2004) – in samenwerking met Rysiek Turbiasz, vertaald naar het Frans door Monique Nagielkopf en Engels
• Show (2014) (vertaald naar het Frans door Monique Nagielkopf)
• WIJ/ZIJ (2016) – uitgegeven bij Bebuquin in ‘Klein magazijn 7’, vertaald naar het Frans door Monique Nagielkopf, Japans door Koshi Odashima, Hongaars door Biró Bence en Engels door Carly Wijs uitgegeven bij Nick Hern books